Zmysł metafory

Jak korzystać z doświadczeń zmysłowych, aby tworzyć udane metafory? 

Warto przyjrzeć się codziennym zdarzeniom oraz sięgnąć do własnych doświadczeń i wspomnień, aby pozornie zwyczajne obserwacje przenieść do świata metafor.

Istotą udanej metafory jest świeże spojrzenie na znany temat. Opiera się na porównaniu dwóch rzeczy/zjawisk, przenosząc znaczenie z jednej części metafory na drugą. To, co znane, zestawia z nietypowym skojarzeniem, oddziałując na wyobraźnię i emocje. 

Metafora bazuje na zaskakującej analogii, jednak w przeciwieństwie do porównania mówi wprost, że coś jest czymś innym. Ktoś jest skarbem zamiast jak skarb. 

Więcej o metaforze znajdziesz w artykule „Fenomen metafory” Agaty Hąci, a także w ekspresowym ćwiczeniu tutaj. 
Pogimnastykujesz w nim swoją wyobraźnię metaforyczną, a przy okazji przekonasz się, jak bliskimi krewnymi są metafora i porównanie. 

Oba te zabiegi stylistyczne mogą być też mniej lub bardziej udane. W udanych skojarzenia są wystarczająco odległe, aby wnieść wrażenie świeżości i zaskoczenia oraz pobudzić wyobraźnię. Spełniają wówczas swoją podstawową funkcję – pomagają lepiej zrozumieć sytuację, emocję, ideę czy wyobrazić sobie funkcjonowanie lub wygląd przedmiotu metafory. 

Treści zbyt sobie bliskie tworzą metaforyczne echo. 

Samochód z niedomykającymi się drzwiami klekocze jak sterta metalu albo woda w stawie przypomina zmącone jezioro?
Druga część takich metafor jest za bliska pierwszej, aby były zaskakującą analogią. Jednak jeśli taki samochód będzie zestawiony z żukiem z nadłamanym skrzydłem, wyobraźnia zacznie pracować od razu. 

Czasem pokrewne sobie rzeczy mogą stworzyć udane metafory, na przykład gdy twarz porównywana jest do karnawałowej maski. Są sobie dość bliskie, jednak w odpowiednim kontekście skojarzenie twarzy z maską może przybliżyć jej wygląd i ekspresję. Pomaga tu kontrast ożywionej i nieożywionej rzeczy, a równie pomocne w takich sytuacjach może być wyolbrzymienie. 

Wyprane ze świeżości są też potoczne metafory i porównania. Wiele z nich ma charakter klisz językowych i przychodzą do głowy automatycznie. „Słodki jak” łatwo skojarzyć z „cukier”, „serce bije jak” z „młot”, „czara” z „goryczy”, „ciemny jak” z „noc”. 

Osłuchane treści wystarczy odrzucić i w ich miejsce poszukać skojarzeń we własnych doświadczeniach i odbiorze świata. Czasem szybką drogą do oryginalności będzie rozbudowanie kliszy o dodatkowy, indywidualny opis.

Przykładowo, „ciemny jak noc zimowego poranka o 6:30” daje świeższą treść, opartą dodatkowo na paradoksie (noc poranka). 
Aby uzyskać metaforę na bazie tego porównania, wystarczy usunąć „jak” i nieznacznie przekształcić je stylistycznie. Efektem może być metaforyczna ciemność nocy zimowego poranka o 6:30. 

Ten przykład pokazuje, jak bardzo konkret pomaga w tworzeniu metafory i obrazu, który ma ona przywoływać. 
W ćwiczeniu poniżej przekonasz się o tym konstruując metafory w oparciu o emocje i doświadczenia zmysłowe. 

Na początek wybierz stan emocjonalny i zmysł. 

Możesz skorzystać z list poniżej i wybrać je np. rzucając kostką. 
Bardziej rozbudowaną listę znajdziesz w kole emocji Roberta Plutchika tutaj.

Stany emocjonalne  

1) czułość 
2) obojętność 
3) strach 
4) ufność 
5) wdzięczność 
6) zazdrość

Zmysły 

1) wzrok (np. wygląda jak; ma wygląd)
2) słuch (brzmi; dźwięczy jak) 
3) węch (pachnie; ma odór) 
4) dotyk (w dotyku jest; dotyka jak) 
5) smak (to smak; smakuje) 
6) zmysł temperatury (mrozi; rozgrzewa jak) 
(lub inny, np. zmysł równowagi, percepcja czasu) 

Pomyśl o sytuacjach, w których zdarzyło ci się doświadczyć wybranego stanu emocjonalnego. Możesz: 

• skoncentrować się na wybranym zmyśle i wspomnieniach z nim związanych; 

 lub

• przypomnieć sobie najpierw całość i wybrać z niej detal, a następnie pomyśleć, jakie wrażenia zmysłowe mogą się z nim wiązać – nawet bez powiązania z tamtą konkretną sytuacją. 

Na początku możesz stworzyć porównanie, które później przekształcisz w metaforę – przez usunięcie „jak” i dopracowanie stylistyczne. 

Kieruj się szykiem: 

1) emocja 
2) zmysł 
3) metafora/obraz/konkret 

Przykładowy proces pisania najpierw przez porównanie: 

– Smutek pachnie jak wypalona świeczka. 
– Spokój wygląda jak chmury lekko płynące po niebie. 
– Obojętność brzmi jak cisza przy stole. 

– Smutek unosi się w woni wypalonej świeczki.
Smutek woni wypalonej świeczki. 
– Spokój przepływa lekko w chmurach po niebie.
Koi mnie lekkość spokoju płynącego z chmurami po niebie. 
– Obojętność wybrzmiewa w ciszy przy stole.
Obojętność ciszy zapadającej przy stole. 

Udane metafory mogą z powodzeniem stać się częścią dłuższego tekstu, w tym poetyckiego. 

W przypadku pracy w grupie, większe kartki z nazwami poszczególnych emocji można np. rozwiesić w sali. Każda osoba może wybrać emocje, do których dopisuje swoje porównania i metafory. Po zredagowaniu, mogą stworzyć krótki tekst i dodatkowo ukazać wartość wspólnej pracy i inspirowania się nawzajem. 

Zamiast emocji, bazą do tworzenia metafor mogą być abstrakcyjne idee – pokój, niesprawiedliwość itp. Ważne, aby zostały skojarzone z konkretną rzeczą lub działaniem, które można odebrać zmysłami. 

Poza unikaniem ogólników i klisz językowych, warto też: 

• usuwać nadmiar słów

W tym przysłówków i przymiotników – wystarczą tylko takie, które klarują obraz tworzony w metaforze. Prosty język, bez nadmiaru ozdobników, da osobie czytającej więcej możliwości interpretacyjnych, ułatwi skupienie się na obrazie i przekazie.

• unikać metafor złożonych z dwóch lub więcej idei, które są od siebie zbyt odległe i nie wiążą się w logiczny sposób

Przykładem mogą być zestawiania dwóch różnych żywiołów lub czynności, które nie łączą się wprost – jak w zdaniu „pamięć jest księgą zasiewającą wspomnienia”, gdzie domyślną czynność związaną z księgą (otwieranie, czytanie) trudno szybko połączyć z zasiewaniem. 

• zamiast tego, wystarczy skupić się na wybranej i rozbudować ją

Klasycznym przykładem jest tu fragment „Jak wam się podoba” Williama Szekspira: 

Świat jest teatrem, aktorami ludzie, 
Którzy kolejno wchodzą i znikają. 
Każdy tam aktor niejedną gra rolę, 
Bo siedem wieków dramat życia składa.

Dalszą część metafory i całą komedię przeczytasz w zasobach Wolnych Lektur tutaj.

Redagowanie tekstów

Jak redagować teksty? Praktyczne wskazówki daje Marcin Orliński w artykule „Jak z tekstu zrobić petardę„. 

Pochodzi z książki „Wyobraźnia | zbiór reguł jest nieograniczony” wydanej przez Loesje i dostępnej jako nieodpłatny e-book. 

Z Loesje poćwiczysz też tworzenie nieszablonowych dialogów czy wychodzenie poza klisze językowe, a zebrane ćwiczenia pisarskie znajdziesz w tematycznej kategorii „kreatywne pisanie„.