Synestezja w pisaniu

Synestezja to zjawisko percepcyjne, w którym konkretne bodźce automatycznie i jednocześnie aktywują różne wrażenia zmysłowe. Doświadczające jej osoby słyszą kolory, smakują słowa lub muzykę, odczuwają teksturę dźwięków, w kolorach widzą litery, cyfry, dni tygodnia. 

Może stać się również inspiracją stylistyczną w procesie pisania. 

Nazwę zjawiska tworzy połączenie greckich cząstek: syn – razem, aisthesis – czucie, postrzeganie (zmysłami). Podkreśla więc równoczesność doznawanych wrażeń. 

Co ważne, synestezja nie jest halucynacją ani zaburzeniem psychicznym. Systematyczne badania nad jej źródłami trwają od względnie niedawna, jednak sugerują, że może być uwarunkowana genetycznie i pojawia się na etapie, gdy dziecko poznaje pierwsze abstrakcyjne idee takie jak liczby i pismo.
To może tłumaczyć, dlaczego jednym z częstszych typów jest powiązanie z konkretnymi kolorami liczb i liter, które są jedną z najwcześniejszych abstrakcji. 

Synestezja literacka

W literaturze synestezja również opiera się na powiązaniu jednego zmysłu z wrażeniami wywoływanymi przez inny. Na przykład w „Sklepach cynamonowych” Bruno Schulz opisuje zmianę koloru przez termin muzyczny („barwy schodziły o oktawę głębiej”): 

„Po sprzątaniu Adela zapuszczała cień na pokoje, zasuwając płócienne story. Wtedy barwy schodziły o oktawę głębiej, pokój napełniał się cieniem, jakby pogrążony w światło głębi morskiej, jeszcze mętniej odbity w zielonych zwierciadłach, a cały upał dnia oddychał na storach, lekko falujących od marzeń południowej godziny”. 

Oddaje ją też tytuł autobiograficznej książki „Urodziłem się pewnego błękitnego dnia„, w której Daniel Tammet opisuje świat z perspektywy osoby widzącej kolory, kształty i faktury liczb. 

Synestezja nadaje opisom intensywności i unikatowości, czerpiąc z indywidualnych doświadczeń i wrażeń. Wprowadza osobliwy nastrój, nadaje rzeczywistości bardziej zmysłowego wymiaru. 

Jest przy tym innym zabiegiem stylistycznym niż polisensoryczność, której domeną są opisy wykorzystujące wiele zmysłów, jednak bez ich przenikania się. 

Przetestuj pisanie synestetyczne w ćwiczeniu poniżej. Dokładniejsze opisy kilku typów synestezji znajdziesz pod listą.
Jeśli chcesz przeczytać więcej lub zobaczyć przykładowe wizualizacje, zajrzyj na www.thesynesthesiatree.com – to na jej na podstawie powstały opisy. 

Do pisania możesz też wybrać inny rodzaj synestezji niż poniżej, np. związany z odczuwaniem temperatury, powiązanie jednostek czasu z kolorami lub teksturą, słów z zapachami. 

Wybierz synestezję

1) dźwięk-dotyk
2) dźwięk-kolor (chromestezja)
3) słowo/leksyka-smak
4) grafem-kolor

1) dźwięk-dotyk

Konkretne dźwięki wywołują fizyczne doznania w różnych częściach ciała – wewnątrz lub na skórze. 
Osoby doświadczające tej synestezji opisują ją np. jako ukłucia, łaskotanie, presję w klatce piersiowej, pulsacje, skurcze mięśni, wrażenie dotykania jakiejś nawierzchni, wrażenie wznoszenia się, spadania lub podążania w konkretnym kierunku, metamorfozy ciała. 

Doświadczenia te są zwykle przyjemne lub neutralne. Czasami towarzyszą im wrażenia wizualne – doznania fizyczne mają konkretny kształt lub kolor. Wówczas np. konkretny utwór może wywoływać łaskotanie na dłoni, które jest pomarańczowym trójkątem; gra na trąbce generuje zielony nacisk na brzuchu. 

Synestezję wywołuje nie pojedynczy dźwięk, ale sekwencja, np. w utworze muzycznym. Jest również doświadczeniem stałym – te same dźwięki wywołują tę samą reakcję w konkretnym punkcie ciała. 

Różni się też od ciarek i gęsiej skórki wywoływanych przez dźwięki, których doznaje wiele osób. Wrażenia są tym intensywniejsze, im wyraźniejszy dźwięk i bliższe jego źródło. 

2) dźwięk-kolor (chromestezja)

W barwnym słyszeniu wrażenia kolorystyczne wywołuje konkretny dźwięk, akordy, tempo, ton instrumentu lub głosu, a także utwór, gatunek czy styl muzyczny. Kolory mogą pojawiać się w przestrzeni zewnętrznej albo „wewnętrznie”, w głowie osoby doświadczającej synestezji.
Badania wskazują, że zwykle jeden kolor jest trwale przypisany do konkretnego dźwięku, choć są osoby widzące w tym samym dźwięku dwa kolory lub więcej. Zdarzają się też osoby, które doświadczają chromestezji przy czytaniu nut, bez słyszenia dźwięku. 

Jak w innych typach synestezji, ważna jest spójność między źródłem a reakcją: ten sam dźwięk, utwór itd. wywołuje te same wrażenia.
Pianino zawsze będzie brzmieć niebiesko, saksofon tenorowy – jasnozielono, saksofon altowy – ciemnozielono, skrzypce – jasnoróżowo. Jeśli kolory łączą się z kształtami – gitara elektryczna wywołuje np. obraz czerwonych linii, skrzypce – linie żółte, perkusja – pulsujące fioletowe koła. 

3) słowo/leksyka-smak

Słowom – mówionym, widzianym, pomyślanym – towarzyszą wrażenia smakowe. Każde słowo ma swój smak – naturalny, jak truskawki czy cynamon, albo niezwiązany z jedzeniem, jak wosk czy metal. Niektórym doświadczane smaki trudno odnieść do istniejących w rzeczywistości, więc opisują je np. jako smak podobny do zapachu starych skarpet. 
Wrażenia wywołuje dowolna część mowy – rzeczowniki, czasowniki, spójniki, przymiotniki itd. 

O ile większość typów synestezji jest określana jako neutralna lub przyjemna, w przypadku tej część osób unika niektórych słów ze względu na ich negatywne smaki. Czasem jednak słowa mają smaki tak przyjemne, że wywołują uczucie głodu. Ponieważ wrażenia wywołane synestezją są słabsze niż rzeczywiste smaki jedzenia, podczas posiłków smaki słów są zwykle zagłuszane. 

4) grafem-kolor 

Grafemy – litery, cyfry i inne symbole jak interpunkcja czy znaki niealfabetycznych systemów pisma – automatycznie wywołują konkretne skojarzenia kolorystyczne, zarówno w trakcie ich czytania, jak myślenia o nich. 

Kolory mogą mieć odcień jednolity lub być gradientem. Podczas patrzenia na kartkę z grafemami wydrukowanymi na czarno, osoba doświadczająca tej synestezji może:

• odbierać w różnych kolorach zapis bezpośrednio na kartce (zamiast czarnego wydruku),
• widzieć kolory unoszące się w przestrzeni,
• kolory widzieć „w głowie”, a sam wydruk na czarno,
• automatycznie „wiedzieć” że dany symbol ma dany kolor, nawet jeśli widzi czarny wydruk i odbiera go w takim kolorze – i nie doświadcza wrażenia innych kolorów. 

Wrażenia kolorystyczne są indywidualne, jednak analogie mogą się zdarzać, np. badania wskazują, że względnie często litera A jest w kolorze czerwonym, a cyfra 1 – białym. 

Część osób doświadcza synestezji jedynie w przypadku albo liter albo cyfr. Inne widzą kolory dla tylko części symboli, np. A, B, C, D mogą mieć swoje kolory, a E – nie.
Gdy litery układają się w słowo, często całe przyjmuje kolor np. litery początkowej lub widać je w gradiencie. 

Skojarzenia zmysłowe

Skoncentruj się na wrażeniach, czyli drugiej części synestezji. Wypisz różne skojarzenia z nią związane, możesz zacząć od słów i fraz typowo używanych w kontekście tego zmysłu. Pomyśl o konkretach i detalach, będą bardziej pomocne niż ogólniki.

Postaraj się wynotować przynajmniej 10, zyskasz większy wybór w trakcie pisania. Na tym etapie nie oceniaj ich przydatności, nie musisz później korzystać z wszystkich. 

Jeśli to kolor, wypisz np. 

• nazwy kolorów i ich odcieni – możesz wymyślić własne, 
• przymiotniki, jakie z nimi kojarzysz, 
• czasowniki, które opisują „działanie” kolorów, np. gdy są farbą lub rzeczą w takim kolorze.

Inne skojarzenia

Osobno zapisz – jako skojarzenia niezwiązane ze skojarzeniami zmysłowymi z kroku wcześniej:

• miejsce, w którym chętnie spędzisz czas wolny,
• czynność, którą kojarzysz z latem,
• rzecz, którą znajdziesz w rzadko otwieranej szafce.

Jesteś w miejscu z innych skojarzeń. W dowolnej formie opisz swoje doświadczenia – jako scenę, wiersz, dialog, list. W tekst wpleć: 

• wrażenia zmysłowe – w tym synestezję, określając też jej źródło, np. jeśli to chromestezja – zdecyduj o dźwięku/ach, które aktywują wrażenia, 
• opcjonalnie – czynność lub/i rzecz z kroku 3 (inne skojarzenia), 
• dowolne skojarzenie/a zmysłowe z kroku 2. 

Synestezję wykorzystaj w dowolnej ilości.

Może pojawić się w jednym zdaniu, jak u Bruno Schulza. Przykład „Sklepów cynamonowych” pokazuje, że efektywną synestezję daje przeniesienie czasownika z jednego zmysłu na drugi – fraza „schodzić o oktawę” zostaje przypisana barwom zamiast muzyce.  

W tekst możesz włączyć inne zmysły, również jako dodatkową synestezję (wywołane dźwiękiem kolory mają np. smak, konsystencję). 
Pamiętaj przy tym, że doświadczenia cechuje stałość. Konkretny dźwięk wywołuje tę samą reakcję (choć może różnić się natężenie wrażenia, zależnie od odległości źródła dźwięku lub zakłóceń). 

Włączenie synestezji zaowocuje opisem bardziej indywidualnym i bogatszym w detale, które mocniej pobudzą wyobraźnię i zmysły także osoby czytającej. 

Redagowanie tekstów

Jak redagować teksty? Praktyczne wskazówki daje również Marcin Orliński w artykule „Jak z tekstu zrobić petardę„. 

Pochodzi z książki „Wyobraźnia | zbiór reguł jest nieograniczony” wydanej przez Loesje i dostępnej jako nieodpłatny e-book. 

Z Loesje poćwiczysz też tworzenie nieszablonowych metafor i dialogów czy wychodzenie poza klisze językowe, a zebrane ćwiczenia pisarskie znajdziesz w tematycznej kategorii „kreatywne pisanie„.